Η διαχρονία της Μήδειας του Ευριπίδη και το γυναικείο ζήτημα

Η διαχρονία  της Μήδειας του Ευριπίδη  και το γυναικείο ζήτημα

Ανοιχτό μάθημα στο Κέντρο Αρχαίου Δράματος και Θεάματος Παντείου Πανεπιστημίου, Φεβρουάριος 2013

ΑΝΑΣΤΑΣΙΑΔΗ ΔΗΜΗΤΡΑ

 

·         ΕΙΣΑΓΩΓΗ. Οι αρχαιογνωστικές σπουδές έγιναν πεδίο για διαμάχες μεταξύ    φιλολόγων, ιστορικών, θεατρολόγων, ελληνιστών, φιλοσόφων, γλωσσολόγων, σκηνοθετών, ανθρωπολόγων, κοινωνιολόγων, ψυχαναλυτών. Πολλές φορές οι διαφωνίες «πήγαν την έρευνα παρακάτω» άλλοτε δημιουργούσαν αγκυλώσεις που καθυστερούσαν και απομάκρυναν  το κοινό. Σήμερα  περισσότερο από ποτέ είναι ανάγκη να συνεργαστούν όλες οι επιστήμες του ανθρώπου που μιλούν για τον ελληνικό πολιτισμό και την ιστορία του - αφού βρισκόμαστε σε μία τόσο σημαντική στιγμή ιστορικά –  να συνομιλήσουν, να ανταλλάξουν συμπεράσματα και ιδέες προκειμένου να κατανοήσουμε πνευματικά έλληνες και ευρωπαίοι  τον πολιτισμό μας και την προβληματική του. Ποιοι είμαστε και πως βρεθήκαμε εδώ;

·         Οι μελέτες για την αρχαία τραγωδία –σε ερευνητικό αλλά και εκπαιδευτικό επίπεδο-  δίνουν προτεραιότητα στη γλώσσα και το κείμενο. Θέση κεντρική για τις αρχαιοελληνικές σπουδές για να κατανοήσουμε το κείμενο, αλλά πολλές φορές μετέτρεπαν το ενδιαφέρον για το κείμενο σε εμμονή στις γραμματικές ασκήσεις και σε γλωσσικές αναλύσεις και  λιγότερο στην διακειμενικότητα, το περιεχόμενο, την ερμηνεία ή τη διαχρονία και τις σημασίες της. Έτσι στέρησαν  τη χαρά και την ελευθερία της  ερμηνείας (συχνά και της ανάγνωσης) των αρχαίων κειμένων, αλλά και της γνώσης του εαυτού μας, της ταυτότητάς μας. Το σώμα της  γλώσσας είναι η ψυχή σε μας τους έλληνες και είναι απαραίτητο στοιχείο για τη αυτογνωσία μας, την ταυτότητα μας. Ενώ, οι ξένοι ελληνιστές διαβάζουν για  να καταλάβουν το κείμενο, εμείς θεωρώ περισσότερο διαβάζουμε για να κατανοήσουμε τον εαυτό μας. Εξάλλου, πολλές φορές η εμμονή στη γλώσσα και στο κείμενο ταίριαζε περισσότερο στους ξένους ελληνιστές που δεν μιλούσαν την ελληνική γλώσσα ως μητρική και φρόντιζαν με αυστηρή επιμέλεια τη κατανόησή της. Έτσι οι έλληνες φιλόλογοι μιμήθηκαν τη στάση, χωρίς αντίλογο, έμειναν εκεί δίνοντας προτεραιότητα  στα γλωσσικά (π.χ στις μεταφράσεις) α και λιγότερο  στην ερμηνευτική των κειμένων. Στοιχείο που στέρησε την ελεύθερη ανάγνωση και κριτική από τον σύγχρονο   έλληνα αναγνώστη. Το κείμενο μοιάζει μουσείο μιας παλιάς μνημειακής ιστορίας που με περισπούδαστο ύφος  βλέπαμε στο θέατρο. Τελεία. Έτσι χάθηκαν πάρα πολλά.  Η απόσταση θεάτρου και θεατή γιγαντώθηκε και το κείμενο  παρέμεινε ακατανόητο και κυρίως αβίωτο. Μια αρχαιολογία που δεν μας αφορούσε. Ένα νεκρό μνημείο.

·         Τα κείμενα ωστόσο δεν ανήκουν σε κανένα. Είναι εκεί – μέσα στο χρόνο - και μας περιμένουν να τα ανοίξουμε. Το κείμενο μας ανοίγει τον κόσμο και μας καλεί εκεί. Στην μουσική του, τις σημασίες τους, τους ήρωες του τις παλμούς του σώματος και της γλώσσας. Τα τραγικά κείμενα δεν είναι κανενός. Είναι γραμμένα στα αρχαία ελληνικά και κάθε λέξη μας ανοίγει σε σημασίες γλωσσικές, σωματικές αλλά και μνήμης. Η απόλαυση των λέξεων και  η ετυμολογία τους, μας αναβαπτίζει στις ρίζες μας και  μας μυεί στον διαχρονικό ελληνικό πολιτισμό. Ζητούμενο είναι η ψυχική ενεργοποίηση, να γνωρίσουμε τον εαυτό μας. Υπερ-χρονικά, α-χρονικά, διαχρονικά. «Η φωνή των κλασσικών υποκινεί το αρχαϊκό αίσθημα σε χαρακτήρα ευθύνης. Ο χαρακτήρας αυτός δεν είναι  προϊόν εξωτερικής κοινωνικής επιταγής, ούτε ατομικός λόγος  της αισθήσεως αλλά είναι προϊόν εσωτερίκευσης του νοήματος, για  έκφραση και αυθυπέρβαση (Στέλιος Ράμφος, Ελευθερία και γλώσσα).

·         Το ερώτημα  είναι  στο πως να κατανοούμε το  παρελθόν μας.  Στον μοντέρνο κόσμο μας το αρχαίο παρελθόν ανασκευάστηκε ή αποδιώχθηκε ως ξεπερασμένο. Παρόλο  που ο μοντέρνος κόσμος πολλές φορές καυχήθηκε για τις ρίζες στο αρχαίο ελληνικό πνεύμα και την ελληνική δημοκρατία, η νεωτερική μας  ταυτότητα αναζητά ( ή τουλάχιστον αναζητούσε) διαρκώς νέα σχήματα, νέες ερμηνείες, νέες εκδοχές  για να κατανοεί το εαυτό της και τον κόσμο. Αναζητώντας το νέο η ιδέα της προόδου, επανέρχεται και  αναθεωρεί το παρόν και  το μέλλον, του καθενός ξεχωριστά αλλά και της κοινότητάς μας. Η τραγική σκηνή  έγιναν τουριστική ατραξιόν, μνήμες κενές και ασύνδετες, δόξα και κάλλος ενός ξεχασμένου χρόνου που πέρασε, πάει πια!!!! Δεν υπάρχει πια. Μια ιστορία που τελείωνε στην εκάστοτε αναβίωση της τραγικής σκηνής του θεάτρου. Πίσω όμως από αυτή την λογική κρυβόταν κάτι άλλο. Αποκρύφτηκε η τραγικότητα  του ανθρώπου. Στο όνομα ενός διαφωτισμού του κυρίαρχου υποκειμένου που αποθεώνει τη ανθρώπινη λογική των επιτευγμάτων, της προόδου,  ως την μοναδική  κινητήρια δύναμη, οργάνωσης και σύλληψης του νέου κόσμου, η τραγικότητα σχεδόν διώκεται και αποδιώχνεται. Ως μη μοντέρνα και ξεπερασμένη, κι όμως  πίσω από αυτό διώκεται ο πάσχων μεταφυσικός άνθρωπος. Ο «εχθρός» παρόλα τα επιτεύγματα είναι ακόμα εδώ ! (Η επικαιρότητα του αρχαίου κόσμου, συλλογικό έργο, Αλεξάνδρεια). Ο συντετριμμένος άνθρωπος, ένας τραγικός ήρωας, αυτός που πάσχει και διχάζεται στις επιλογές και τις πράξεις του. Εκεί όμως στήνεται η διαχρονία της τραγικής ύπαρξης. Γι’ αυτό η τραγωδία μας αφορά.

·         Η ΔΙΑΧΡΟΝΙΑ. Η Μήδεια μετά τον Ευριπίδη αναβίωνε διαρκώς, παίχτηκε, ξαναγράφτηκε πολλές φορές. Θεατρικά, σκηνοθετικά, εικαστικά φιλολογικά. Αγαπημένη τραγωδία της Μ. Μερκούρης και της Μ. Κάλλας. Οι βασικοί που ξαναέγραψαν Μήδεια ήταν o Οβίδιος στις Μεταμορφώσεις, η Μήδεια του Σενέκα και του Κορνέϊγ, Παζολίνι, Κερουμπίνι, Μίλλερ, (Υλικό για Μήδεια)  αλλά και εικαστικά ο Ρούμπενς,  ξαναέγραψαν Μήδεια στηριζόμενοι στο μυθολογικό υλικό της τραγωδίας του Ευριπίδη. Στο διαχρονικό προφίλ της  Μήδειας  πάντα χαρακτηρίζεται  ως η μάγισσα  ερωτευμένη γυναίκα που σκοτώνει τα παιδιά της και στις επόμενες ανασκευές του μύθου και της τραγωδίας χάνεται η αμφισημία του μύθου, η τελετουργική σύνθεσή του με τον γυναικείο κόσμο και την πόλη.

·         ΜΗΔΕΙΑ: ΜΥΘΟΣ ΚΑΙ ΤΕΛΕΤΟΥΡΓΙΑ. Η Μήδεια του Ευριπίδη (431π.χ) είναι το  παράδειγμα του ενός τραγικού ήρωα - της Μήδειας- μιλά για την κοινότητα, αυτό είναι ένα κοινό στοιχείο  την τραγωδία στο σύνολό της. Ο τραγικός ήρωας με το πάθημα του μας  φωτίζει τις όψεις της ύβρεως και της κάθαρσης. Η τραγωδία της Μήδειας φωτίζει τη  πορεία του ήρωα:  από τον οίκο στην πόλη, από την περιφέρεια στον κέντρο, από την ετερότητα στην ταυτότητα, από τον Βάρβαρο στον έλληνα, από την γυναίκα στον άντρα, από τη νόσο στην θεραπεία. Αν διαβάσουμε τη Μήδεια μέσα από τον μύθο της  ή τη τελετουργία αντίστοιχα  στο κείμενο και επαναλαμβάνεται ανάλογη πορεία: από τον μύθο στον λόγο, από τις διαδικασίες της μύησης της εφηβείας αρχαίας πόλης στον  δήμο  στη δημοκρατία, από τις τελετουργίες του εξοστρακισμού/ του φαρμακού, στους καθαρμούς της κοινότητας, από το γυναικείο πένθος στην ανάμνηση του ηρωικού ήθους και τη μνήμη της κοινότητας, στοιχείο τη δημοκρατίας.

·      Ο ΜΥΘΟΣ. Η Μήδεια και ο Ιάσων το μυθικό ζευγάρι της αργοναυτικής εκστρατείας συνθέτουν δύο αντιθετικούς πόλους σε μία ενότητα: νόσος- θεραπεία, βάρβαρος –πολιτισμός, ξένος-έλληνας. Το ταξίδι της αργοναυτικής εκστρατείας μπορεί να είναι ένα ταξίδι μύησης  και επιστροφής, ανάλογο της Οδύσσειας, ένα ταξίδι εκπολιτισμού  της ετερότητας, εξοικείωσης με το απόκοσμο (, P.V. Naquet, Μαύρος Κυνηγός) Στο ταξίδι αυτό οι ήρωες   αντιμετωπίζουν τη βάρβαρη και α-νορμάλ θηλυκότητα, τις Λημναίες γυναίκες, -την Υψιπύλη- με σκοπό να μυήσει τον ήρωα, στην υπέρβαση των ορίων της ψυχής και της πόλης, στις απόκοσμες και οριακές  συνθήκες του κόσμου και από-κοσμου, να εξοικειώσει τον  ήρωα με τις άγριες υπερφυσικές δυνάμεις της φύσης, το υπερβατικό. Η εκστρατεία των ορίων, του Πόντου αναζητά διαρκώς το Πόρο και την έξοδο. Η ανεύρεση πόρων απαιτεί την μήτιν/ τεχνική, (ο Οδυσσέας ήταν πολυμήχανος, κάθε ταξίδι φημίζεται από τη τεχνική στην ανάδειξη τρόπων υπέρβασης των εμποδίων)  τη μηχανική και τη γυναίκα (J.P. Vernant, Μήτις, η πολυπρόσωπη νόηση στην Αρχαία Ελλάδα, Ζαχαρόπουλος). Η εκστρατεία για την ανεύρεση του χαμένου θησαυρού είναι μια εκστρατεία παράλληλη για την γυναίκα, την εξουσία. Γυναίκα και θησαυρός συγχέονται και ο άντρας αντιπροσωπεύει τη αποθησαύριση και τη σπατάλη. Η ανάληψη του άθλου του Ιάσονα είναι αίτημα για  την αναγνώριση της ταυτότητας του ήρωα, της καταγωγής του και την αποστολή του στον κόσμο. Ο Ιάσων είναι χαμένος στον κόσμο, μονοσάνδαλος, αποκομμένος, περιθωριακός, τον ανατρέφει ο Χείρων, έχει πρόβλημα με το βήμα του και με το ‘πού πάει’ και πως πάει (Οιδίποδας, Αχιλλέας είχε αντίστοιχα προβλήματα, ατελείς ήρωες, που επικοινωνούν με τον Άδη, ή τον κάτω κόσμο (Κ. Κερενουϊ, Μυθολογία των Αρχαίων Ελλήνων). Η Μήδεια ιέρεια ενός περίεργου βασιλείου Αιήτη, του σκότους  ή του Ήλιου και προστάτιδα  φυλάει το χρυσόμαλλο δέρας και  εκτρέφει τον Δράκο, το τεράστιο φίδι  που φυλάει τον θησαυρό (χρυσόμαλλο Δέρας). Η εκστρατεία είναι ένα ταξίδι που έχει αναλογίες με  τις καταβάσεις στον Άδη, όπως ο Λαβύρινθος, Θείο Δράμα, η Οδύσσεια (Νέκυα) και οι γυναίκες παραφυλάνε την είσοδο στη πύλη τους. Ευρυδίκη, Ελένη, Περσεφόνη και Δήμητρα. Ο Ιάσων  και Μήδεια ερωτεύονται [ἔρωτι θυμὸν, στ. 8] αρπάζει τη Μήδεια ως λάφυρο και επιστρέφουν στον Ιωλκό αλλά ο Πελίας  αρνείται το θρόνο και έτσι ο Ιάσων  δεν βασιλεύει ποτέ. Αυτό  είναι το υλικό της αργοναυτικής εκστρατείας, ένα υλικό που στην τραγωδία του Ευριπίδη κρατά όλες τις μυθικές καταβολές του.

·      Τραγωδία και τελετουργία. Η τραγωδία ξεκινά με την θλιβερή και πένθιμη ανάμνηση του  ταξιδιού (1-20). [Εἴθ΄ ὤφελ΄ Ἀργοῦς μὴ διαπτάσθαι σκάφος, στ.1]. Ότι στον μύθο αποτελούσε το ένδοξο παρελθόν στη τραγωδία  θεωρείται μάταιο και επανεξετάζεται. Το τραγικό παρόν έχει  γυρίσει σε έχθρα και νόσο [νῦν δ΄ ἐχθρὰ πάντα͵ καὶ νοσεῖ τὰ φίλτατα, στ. 16],   .

Η έναρξη της τραγωδίας της Μήδειας, ξεκινάει με θρήνους, «Μετά το τέλος των εκστρατειών είναι η ώρα των θρήνων, των δακρύων, των βαρβάρων και του πένθους».(N. Loraux, Les Meres en deuil) Η Μήδεια από την αρχή της τραγωδίας βρίσκεται σε κατάσταση πένθους  μέσα στο σπίτι, [κεῖται δ΄ ἄσιτος͵ σῶμ΄ ὑφεῖσ΄ ἀλγηδόσι͵ στ. 25], είναι  [ἡ δύστηνος στ. 20], με τα μάτια καρφωμένα άλλοτε στα παιδιά [στυγεῖ δὲ παῖδας στ.35] και άλλοτε στη γη,  [οὔτ΄ ὄμμ΄ ἐπαίρουσ΄ οὔτ΄ ἀπαλλάσσουσα γῆς πρόσωπον· στ. 27]. Όταν  θα βγει έξω από το σπίτι το πένθος της αποκτά ορμή, και ενώνεται με τις άλλες Κορίνθιες γυναίκες  γίνεται απειλή, [πένθος γὰρ μεγάλως τόδ΄ ὁρμᾶται, στ. 180).  Πενθούσες μητέρες  εκτός οίκου, θυμωμένες μοιρολογήτρες, απειλούν και με ορμή κινητοποιούν την ανατροπή του κόσμου αλλά και διαφυλάττουν την μνήμη. Η ανάμνηση του χαμένου παρελθόντος  στο εφιαλτικό- τραγικό παρόν ενώνει τη Μήδεια με τις γυναίκες του χορού, αλλά και με τις αρχέτυπες πενθούσες, απειλητικές, αρχαϊκές και βάρβαρες μητέρες: τη  Δήμητρα, Πρόκνη και Φιλομήλα, Κλυταιμνήστρα, Αγαύη, Εκάβη. Ο θρήνος για τις απώλειες των χαμένων μεγαλείων, ερώτων, υποσχόμενων πολιτισμών, την αγωνία του εκ-πολιτισμού, την  απώλεια των παιδιών καθιστά τις μητέρες πένθιμες, βάρβαρες, εφιαλτικές και απειλητικές. Η μητρότητα πένθιμη και βάρβαρη  απειλεί τη κοινότητα και η Μήδεια βγαίνοντας από το σπίτι από τις πρώτες κιόλας στιγμές επί σκηνής, απειλεί και διαμαρτύρεται στην Θέμιδα, τη κοσμική τάξη (παιδί των Τιτάνων, φυσική και ηθική τάξη) και την Πόντια Άρτεμη (Θεά της γονιμότητας, των άγριων γεννήσεων, του τοκετού, των βρεφών και των ορίων), συγχέεται με την Εκάτη, συνεργό της Μήδειας, είναι συγγενής. Το βάρβαρο γένος είναι οργισμένο και είναι ‘λέχος’ δακρύων. [ἐγὼ δ΄ ἔρημος ἄπολις οὖσ΄ ὑβρίζομαι
πρὸς ἀνδρός͵ ἐκ γῆς βαρβάρου λελῃσμένη͵ στ. 233-256].
Αυτό κινητοποιεί την καρδιά και τη χολή, δηλαδή την οργή. [κινεῖ κραδίαν͵ κινεῖ δὲ χόλον στ. 99]. Το ηρωικό δίνεται μέσα από τον  θρήνο, όπως ο Αχιλλέας στην Ιλιάδα του Ομήρου οδύρεται, οργίζεται σαν γυναίκα, θρηνεί με λυμένα μαλλιά χτυπώντας τη γη. Ήρωας είναι αυτός που θρηνεί σαν γυναίκα. Ο Περικλής στο Επιτάφιο, παραδίδει τη διακήρυξη της αθηναϊκής δημοκρατίας, μετά τους πολέμους και τις εκστρατείες οι θρήνοι ανήκουν  στις γυναίκες. Η διαφύλαξη της μνήμης είναι  πολιτική υπόθεση φυλάσσεται και αναθέτεται στις πενθούσες μητέρες. Στη πόλη η ανάμνηση του ήρωα που χάθηκε,  του άντρα της οπλιτικής φάλαγγας και του ένδοξου παρελθόντος διαφυλάττει το ηρωικό ήθος, της πόλης  και της δημοκρατίας. Στη τραγωδία τα αποτελέσματα των εκστρατειών οδηγούν τους ήρωες σε οικείο, αστικό πολιτικό πένθος.

Ωραίος θάνατος του πολίτη -la belle mort -  είναι ο θάνατος  στη μάχη για τη πατρίδα, και  ισοδυναμεί με τον θάνατο στη γέννα της γυναίκας. Η σύνδεση του κρεβατιού και της γέννας ισοδυναμεί με το πεδίο της μάχης, είναι σκέψεις της  -Ν. Loraux, «Le lit, la guere», Les experiences de Tiresias-   και στην ουσία αποκαθιστά τη γυναίκα στο πολιτικό της ρόλο στην πόλη και στην συμβολή της στα αστικά δρώμενα. Η Μήδεια είναι ένας γνήσιος εκπρόσωπος αυτής της οπτικής λέγοντας: [ὡς τρὶς ἂν παρ΄ ἀσπίδα
στῆναι θέλοιμ΄ ἂν μᾶλλον ἢ τεκεῖν ἅπαξ στ. 250-51]

Η Μήδεια ως μαχητής, συνέχεια μιλά στο σπαθί της.  

[ἀλλ΄ εἶ΄ ὁπλίζου͵ καρδία. τί μέλλομεν τὰ δεινὰ κἀναγκαῖα μὴ πράσσειν κακά;
ἄγ΄͵ ὦ τάλαινα χεὶρ ἐμή͵ λαβὲ ξίφος͵
λάβ΄͵ ἕρπε πρὸς βαλβῖδα λυπηρὰν βίου͵ στ. 1245-1250]. Ότι θεωρείται τιμή για τον έλληνα πολίτη -ο θάνατος στη πεδίο της μάχης- για τη προστασία της πόλης, το  ίδιο ηρωικός θάνατος ανήκει στις γυναίκες στο τοκετό, στο κρεβάτι για την προάσπιση του οίκου. Η Μήδεια  ανησυχεί για το κλέος της, τη φήμη. Είναι ένας πολεμιστής που τον ακολουθεί η φήμη του, η σοφία του και οι γνώσεις.

·      Το γυναικείο ζήτημα. Έρις είναι  η διαμάχη μεταξύ συζύγων, [ὅταν φίλοι φίλοισι συμβάλωσ΄ ἔριν. στ. 521], αμάχη έχει ξεσπάσει και ύβρις οι γάμοι του Ιάσονα, προκειμένου να αποκτήσει βασίλειο. Η έριδα των φύλων απειλεί τη πόλη και την κοινότητα. Στην εξέλιξη της έριδος αναδύεται ο αντεστραμμένος κόσμος των γυναικών, ένας ανάποδος κόσμος. (N. Loraux, Τα  τέκνα της Αθηνάς). Η συνενοχή/ σιωπή του χορού,  σύμπραξη και ανατροπή, είναι προς αυτή την κατεύθυνση. Το γυναικείο γένος παρέχει ένα άλλο βλέμμα μέσα στη πόλη. Οι ανατροπές εκθηλύνουν τον άντρα και συντρίβουν την εξουσία του. Είναι ένα βλέμμα μεταμόρφωσης  προς την πόλη αλλά και προς τους πολίτες. Και στη Μήδεια λέγεται:

ἄνω ποταμῶν ἱερῶν χωροῦσι παγαί͵ [στρ. καὶ δίκα καὶ πάντα πάλιν στρέφεται. ἀνδράσι μὲν δόλιαι βουλαί͵ θεῶν δ΄ οὐκέτι πίστις ἄραρε· τὰν δ΄ ἐμὰν εὔκλειαν ἔχειν βιοτὰν στρέψουσι φᾶμαι· ἔρχεται τιμὰ γυναικείῳ γένει· [410-415]

Η άλλη όψη της πόλης, ακούγεται παίζεται και ανατρέφει πολίτες. Το γένος των γυναικών στην Μήδεια είναι  γένος δολοφονικό, αμήχανο, πανούργο, [λέχος πολύπονων] (στ.1290), βάρβαρο και γεννάει κακά [ὅσα βροτοῖς ἔρεξας ἤδη κακά]. Όπως και η Πανδώρα, γεννάει όλα τα κακά του κόσμου και φτιάχνει  το πρώτο κατάλογο γυναικών  στον  Ησιόδο, Έργα και Ημέρες (80-105). Γένος ερευνητικό, διαλογίζεται μπαίνει σε βαθιές σκέψεις, (Μήδ., στ.1081).

Στην τραγωδία τη δημοκρατία την αναγγέλλουν οι γυναίκες. (N. Loraux, Η διχασμένη πόλη) Η αναθεώρηση του δικαίου είναι μια επίπονη διαδικασία. Και όταν η  τραγική σκηνή γυναικοκρατείται,  ο βάρβαρος, ο ξένος ο μεγάλος Μητρικός άλλος θα δώσει την ταυτότητα στην πόλη. Οι γυναίκες θυμούνται, φυλάσσουν: γνώση και σοφία, μνήμη και απειλή.  Η αναδρομή στο παρελθόν φέρνει την αναδιατύπωση της φήμης, του ονόματος, της τιμής του ονόματος, του φιλότιμου. Τη Μήδεια την ακολουθεί το όνομά της η φήμη της και νοιάζεται για τη φήμη της ή την υστεροφημία της. Φέρεται ως ήρωας/οπλίτης της πόλης, όταν ελευθερώνει την πόλη και σκοτώνει τον τύραννο. Ο επανακαθορισμός του ηρωικού και του πολιτικού γίνεται με γυναικείο τρόπο  στη Μήδεια. Όλη η τραγωδία θα μπορούσε να είναι ένα γυναικείο manifesto. Ο πόλεμος μεταφέρεται από την πόλη στο σπίτι, από την περιφέρεια στο κέντρο της πόλης και  ‘στα του οίκου’. Ή μήπως η διαπαιδαγώγηση τον πολίτη/ δημοκράτη είναι μια υπόθεση πρώτα του οίκου αλλά και της πόλης, η οποία περνά από τα γυναικεία έργα και καθορίζεται από αυτά.  Ακόμα η συζήτηση για τη γυναίκα εμπλέκει τον ξένο, τον βάρβαρο σε μία συζήτηση και η απάντηση που παρέχει η Μήδεια  προς τους άντρες είναι  η εξής: [κακῶς φρονοῦντες· ].

Η ανατροπή δηλώνεται και στα λόγια του Χορού (στ. 440)

	βέβακε δ΄ ὅρκων χάρις͵ οὐδ΄ ἔτ΄ αἰδὼς [ἀντ.
	Ἑλλάδι τᾷ μεγάλᾳ μένει͵ αἰθερία δ΄ ἀνέπτα

Ενώ παράλληλα  το ζήτημα του εκπολιτισμού,   μοιάζει με μια αποστολή που δεν  πέτυχε και ήταν λάθος.

[ἡμάρτανον τόθ΄ ἡνίκ΄ ἐξελίμπανον δόμους πατρῴους͵ ἀνδρὸς Ἕλληνος λόγοις πεισθεῖσ΄͵ στ.800]

 Η Μήδεια έχει ιδιότητες, ως Ερινύα  μπορεί να  δηλώνει την εκκωφαντικό ήχο της μητρικής φωνής, ο Ιάσων παρακαλεί να διώξει κάποιος από το σπίτι την Ερινύα και –ίσως ο Ευριπίδης ξαναδιαβάζει Κλυταιμνήστρα, την μητέρα –τέρας, στη Μήδεια. Ακόμα ως δαίμων/ Αλάστορ, - το μητρικό βλέμματος και ως  Άτη (ανδρολέτειροι, η Άτη στήνει δίχτυ- παγίδα θανάτου) και τέλος ως ανιψιά της Εκάτης (χθόνιες γεννήσεις και σύντροφος τη Θεάς Δήμητρας και της Περσεφόνης) ανήκει στον γυναικείο κόσμο των α-νορμάλ. Η μητρική αγκαλιά γίνεται παγίδα θανάτου, εφιαλτική, διωκτική για τα παιδιά για όλους. Στοιχεία που μας επιστρέφουν  στο  χθόνιο γυναικείο κόσμο, αρχαϊκό, που υπερασπίζεται τον οίκο, το αίμα, το  γένος,  με πολεμοχαρή τρόπο και υπερασπιζόμενο το  ήθος πέφτουν  στην αναπαραγωγή του φαύλου κύκλου του αίματος. Βλέμμα αρχαϊκό και απειλητικό – στην ουσία διαπαιδαγωγεί-   επαναφέρει τη βία, υπενθυμίζοντας τη, όμως συγχρόνως είναι ένα βλέμμα που πιέζει να δούμε αλλιώς ‘με άλλα μάτια’.

Ακόμη στη Μήδεια [ Ἑκάτην͵ μυχοῖς ναίουσαν ἑστίας ἐμῆς͵ στ. 396]. Η Εστία έχει μοιχευτεί και η Εστία (J.P. Vernant, Μύθος και Σκέψη στην Αρχαία Ελλάδα)   δεν είναι ένας τόπος αθώος αλλά συνδέεται με το χθόνιο χαρακτήρα της πόλης, τον  θάνατο, αλλά και την ανατροφή των πολιτών.

·         Η στιγμή της εξορίας.  [πόρος τις μηχανή τ΄ ἐξευρεθῇ στ. 260]. Η έξοδος (πόρος) απαιτεί μηχανή, μήτιν και στην τραγωδία επαναλαμβάνεται. Η Μήδεια εξορίζεται και η στιγμή της εξορίας  προωθεί την τραγική αφήγηση, ετοιμάζει το έγκλημά της. [φαρμάκοις αὐτοὺς ἑλεῖν στ. 385] Η φαρμακεία της Μήδειας είναι μηχανική. Δηλητηριασμένα δώρα τα πέπλα προτείνονται ως δίχτυ  προκειμένου να παγιδέψει τα  θύματά της. Σε μια παγίδα γοητείας, αντικατοπτρισμού της ίδιας της νόσου (της αλαζονείας της εξουσίας), τα θύματα πλέκονται στον εαυτό τους.  Ο εξόριστος, ο ξένος ο βάρβαρος που κουβαλά τη νόσο, νοσεί, που φοβίζει τον Κρέοντα, αλλά και  αναγνωρίζει τη νόσο,  θεραπεύει τη κοινότητα ζητώντας μόνο μια μέρα. Ο εξόριστος /φαρμακός, έτερος, ξένος και βάρβαρος φαρμακώνει τη εξουσία του Κρέοντα και την κόρη του. Ή μήπως η εξουσία δηλητηριάζεται από την υπερβολή της  τη ματαιοδοξία της, το κοίταγμα στον καθρέπτη της; Ο ναρκισσισμός της εξουσίας δεν έχει όριο.  (Αναφορά του αγγελιοφόρου για τις σκηνές του θανάτου αποδεικνύει ότι ματαιοδοξία της  εξουσίας είναι συστατικό  θανάτου). Το φάρμακο για τη θεραπεία της κοινότητας και του οίκου είναι το τέλος της τυραννίας. Καθαίρει και απελευθερώνει τη πόλη της Κορίνθου. Αυτά τα δολοφονικά πέπλα του Ήλιου, ( ανάλογα των πέπλων των Κένταυρων  (του Χείρωνα ) ή εδώ του Νέσου, όπως και στις  Τραχίνιαι) σημαίνουν την επιστροφή του Ιάσονα στο περιβάλλον της μαγείας και της θεραπείας αλλά και της αγριότητας, στοιχεία της ανατροφής του. Η Μήδεια τον επαναφέρει εκεί όπου είχαν συναντηθεί. Η νύφη στην τραγωδία της Μήδειας τρώγεται από δηλητήρια. Συμβολισμός του γάμος –θάνατος και «τα φαρμάκια που κατάπια» είτε  τις πίκρες που  έχει ο γάμος. Αντικατοπτρισμός επίσης της βλαβερής γοητείας, πλάνης, σαγήνης της φαρμακερής εξουσίας. Ο φαρμακός το μίασμα της κοινότητας, πάσχει και φέρει τη νόσο, (κείται), αλλά και την απελευθερώνει τελετουργικά.  (J.P. Vernant, Μύθος και τραγωδία στην αρχαία Ελλάδα, τομ. Β)  Επιπλέον ο Ιάσων της αποδίδει μία  ακόμη νόσο [τὴν σὴν στόμαργον͵ ὦ γύναι͵ γλωσσαλγίαν. στ. 525]. Ακόμα η γλωσσαλγία- είναι νόσος ρητορική- και φαρμακεία από τον  Φαίδρο του Πλάτωνα, ως τον Ευριπίδη. Ακόμα η  σχέση της Μήδειας με τα δολοφονικά και θεραπευτικά πέπλα του Ήλιου,  ανάλογα των πέπλων των Κένταυρων  (του Χείρωνα και του Νέσου),- όπως τα πέπλα της Διηάνειρας προς  το Ηρακλή, στις  Τραχίνιαι) σημαίνουν την επιστροφή του Ιάσονα στο περιβάλλον της θεραπείας αλλά και της αγριότητας, στοιχεία της ανατροφής του. Η Μήδεια τον επαναφέρει εκεί όπου είχαν συναντηθεί. Η νύφη στην τραγωδία της Μήδειας τρώγεται από δηλητήρια,  Συμβολισμός του γάμος –θάνατος και «τα φαρμάκια που κατάπια» ή  τις πίκρες που  έχει ο γάμος. Αυτή που δολοφονεί τέλος, θεραπεύει τον Αιγέα (άτεκνος βασιλιάς της Αθήνας) και της προσφέρει άσυλο στην Αθήνα. Η Αθήνα γίνεται πόλη των καθαρμών αλλά και των καθαρμάτων. Η αναγνώριση των κακοποιών στοιχείων που εδρεύουν στην κοινότητα αλλά και η υποδοχή της παιδοκτόνου ισοδυναμεί με την αναγνώριση της  νόσου και των θεραπευτικών επιπτώσεων. Η Μήδεια ως φαρμακός εξοντώνει τον τύραννο και τη νόσο. Νόσος είναι η θέληση για ισχύ και εξουσία  του Ιάσονα με κάθε τρόπο, αυτή την αλήθεια εισάγει στην Αθήνα. Η απόβλητος, το κάθαρμα της κοινωνίας γίνεται καθαρμός και καθαίρει την κοινότητα, από την νόσο που είναι η τυραννία. Αυτή τη δημοκρατία προτείνεται από τη Μήδεια  και έχει βαθύ πολιτικό και πολιτιστικό χαρακτήρα. πῶς οὖν ἱερῶν ποταμῶν [στρ. ἢ πόλις; ἦ φίλων πόμπιμός σε χώρα τὰν παιδολέτειραν ἕξει͵ τὰν οὐχ ὁσίαν μετ΄ ἄλλων;  στ. 844-848

Τέλος η παιδοκτονία της αναφέρεται στο θάψιμο των παιδιών, μια επανάληψη εγκλημάτων και συνηθειών από την  Γαία, Ρέα, Ήρα ως την   Ινώ, ‘εκ μανείσαν’,  αδελφή της Αγαύης, και κόρη του Κάδμο και της Αρμονίας. Η Ινώ μεταμορφώνεται σε πουλί – Λευκοθέα, είναι αυτή  η κακιά μητριά που καταδιώκει τα παιδιά  σκοτώνει τα παιδιά της και γκρεμίζεται, ενώ η  Μήδεια πετά με το φιδόσυρτο άρμα της στον ουρανό. Η άλλη μεγάλη Θεά που εμπλέκεται με τη παιδοκτονία  είναι  η Ήρα, θεά της μητρότητας και του γάμου διώκει επίσης παιδιά μεσιτεύοντας   ουρανό και γη.

ΑΝΑΣΤΑΣΙΑΔΟΥ ΔΗΜΗΤΡΑ ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟ

ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ

Γεννήθηκα στον Πειραιά και σπούδασα Κοινωνιολογία στο Πάντειο Πανεπιστήμιο. Υποστήριξα τη διδακτορική μου διατριβή με τίτλο: « Η διαχρονική πορεία της Μήδειας του Ευριπίδη», στο τμήμα Επικοινωνίας Μέσων και Πολιτισμού του Παντείου Πανεπιστημίου (1999). Παράλληλα με τις μεταπτυχιακές μου σπουδές ήμουν έμμισθη μεταπτυχιακή υπότροφος στο  ίδιο τμήμα, όπου συμμετείχα στις παραδόσεις και τη διεξαγωγή των μαθημάτων συστηματικά για περίπου πέντε έτη.

ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΗ ΕΜΠΕΙΡΙΑ

Διαθέτω  πολυετή διδακτική εμπειρία σε όλες τις βαθμίδες της ανώτερης και ανώτατης εκπαίδευσης.  Καθ’ όλη τη διάρκεια των σπουδών μου  εργαζόμουν ως καθηγήτρια  σε φροντιστήρια μέσης εκπαίδευσης, διδάσκοντας το μάθημα της Κοινωνιολογίας αρχικά και αργότερα σε ιδιωτικά και δημόσια κέντρα επαγγελματικής κατάρτισης και ελευθέρων σπουδών. Εξειδικεύτηκα  για ένα χρόνο, με υποτροφία της Γαλλικής Πρεσβείας στο Παρίσι,  στο Εθνικό Οπτικοακουστικό Κέντρο   για τα ζητήματα της πολιτιστικής διαχείρισης. Αφού ολοκλήρωσα τη διδακτορική μου διατριβή δίδαξα για  δύο ακαδημαϊκά εξάμηνα  ως 407, επιστημονικός συνεργάτης, στο Πάντειο  Πανεπιστήμιο για το  μάθημα «Δημιουργική γραφή και ανάγνωση» καθώς και στο Πανεπιστήμιο Πατρών  για το μάθημα «Το θεατρικό γεγονός στον έντυπο και  τον ηλεκτρονικό τύπο».  Έχω διδάξει τα μαθήματα, Ηθική της Επικοινωνίας, Κοινωνιολογία  και  Πολιτιστική διαχείριση.

 ΕΡΕΥΝΑ

Έχω συμμετοχή σε διεθνή συνέδρια, έχω αρθρογραφήσει ως μέλος της συντακτικής επιτροπής  τους καταλόγους θεατρικών παραστάσεων με καλύτερη στιγμή το Φεστιβάλ Αθηνών στην  Επίδαυρο, καθώς και τον κατάλογο για τη Θεατρική παράσταση Βάκχες του Ευριπίδη από το Κέντρο Αρχαίου Δράματος και θεάματος του Παντείου Πανεπιστημίου. Έχω συντονίσει θεατρικά εργαστήρια και Θεατρικές ομάδες δημιουργικής ανάγνωσης σε πανεπιστημιακά μαθήματα, με καλύτερη στιγμή τη πανεπιστημιακή έκδοση για το Θέατρο του Ντοστογιέφκσι. 

Η σημερινή ερευνητική  δραστηριότητα μου επικεντρώνεται στις  συγγένειες και αναλογίες που έχει η αρχαία ελληνική γραμματεία  με το ελληνικό διήγημα. (Α. Παπαδιαμάντης, Σολωμός, Γ. Βιζυηνός).  Με έμφαση τις γυναικείες σπουδές και πάντα με δάνεια από τη  κοινωνική φιλοσοφία, την ανθρωπολογία και την ψυχανάλυση, επεξεργάζομαι τη διαχρονία και τη διαχείριση των ιδεών του πολιτισμού.  

ΔΙΑΚΡΙΣΕΙΣ

Βραβείο β΄ Δοκιμίου στον ετήσιο διαγωνισμό της Πανελλήνιας  Ένωσης Λογοτεχνών 2012 για τη μελέτη  Ο  Άλλος ως Εαυτός, στο έργο του Γ. Βιζυηνού. 

 

 

ΑΝΑΛΥΤΙΚΟΣ ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΔΗΜΟΣΙΕΥΣΕΩΝ/ΑΝΑΚΟΙΝΩΣΕΩΝ

1. Από τη Μήδεια στην Φραγκογιαννού". Περιοδικό το κοράλλι, τ. 1, Μάρτιος 2014, σ. 86-90. Διακειμενική ανάγνωση της Μήδειας του Ευριπίδη με τη Φόνισσα του Αλ. Παπαδιαμάντη 
2. Οι  Μήδειες του Γιαννούλη Χαλεπά: μεταξύ γλυπτικής και τραγωδίας». Περιοδικό  Περιποίησης, Κουκούτσι, τ. 5, Χειμώνας- Άνοιξη 2011/12 σ. 271-277.  Ο Γιαννούλης Χαλεπάς ένας από τους μεγαλύτερους έλληνες γλύπτες, αντλεί  θέματα από την αρχαία ελληνική τραγωδία και τα συνδέει με το προσωπικό του δράμα, αλλά και με τις προχωρημένες εικαστικές αναγνώσεις  στους μύθους και την αρχαιοελληνική παράδοση. Πρόκειται για τη δημοσιευμένη ανακοίνωση μου που έλαβε χώρα στο διεθνές συνέδριο Θεατρική Μεσόγειο, 4-6 Ιούνιος 2010. Διοργάνωση Κέντρο Δράματος και Θεάματος Παντείου Πανεπιστημίου. 
3.  "Διόνυσος και Μήδεια", Τόπος Επίκοινος, Αφιέρωμα  στις Βάκχες του Ευριπίδη, τ. 3, Πλέθρον, Αθήνα 1995, σ. 35-44. Το Κέντρο Δράματος και Θεάματος  του Παντείου Πανεπιστημίου, διοργάνωσε διεθνή παράσταση πάνω στις Βάκχες του Ευριπίδη. Η παράσταση συνοδευόταν από το παρόν  πρόγραμμα, στο οποίο συμμετέχω ενεργά στην συντακτική επιτροπή και περιέχει  ένα  σύνολο επιλεγμένων επιστημονικών μελετημάτων γύρω  από την τραγωδία των Βακχών και το Θεό Διόνυσο. Η παρούσα εργασία αναλύει τη σχέση του Θεού Διόνυσου στο μύθο και στην τραγωδία με τις γυναίκες και το γυναικείο λόγο. Ιδιαιτέρως αναλύω τη σχέση του Θεού με τη μητρότητα, μέσα από τον μύθο της Πρόκνης και της Φιλομήλας αλλά και της διονυσιακής παραφοράς των δύο  μυθικών αρχετύπων. Εντοπίζω τις διαφορές και τις συγγένειες του Θεού,  με το μυθολογικό υλικό γύρω από τη μορφή της Μήδειας  πριν και μετά τον Ευριπίδη. Τέλος συγκρίνω το ζήτημα της εξορίας και της περιπλάνησης του Θεού με την εξορία της Μήδειας, εντοπίζοντας σημαίνουσες αναλογίες για τη ερμηνεία της τραγικής μορφής.
4.  "Το τραγικό στην Επικοινωνία", Διαβάζω, Αφιέρωμα στην Επικοινωνιολογία, τ. 348, Αθήνα, Ιαν. 1995, σσ. 172-174. Με αφορμή το αφιέρωμα στην Επικοινωνία σχολιάζω με σύντομο τρόπο τη "τραγική" πλευρά της επικοινωνίας στην σύγχρονη κοινωνία λόγω  την κρίση  νοήματος καθώς και τη κρίση των υποκειμένων μέσα σε αυτή.
5.  "Στιγμές από τη διαχρονική πορεία της Μήδειας" Φεστιβάλ Αθηνών, 1993, Επίδαυρος, Εθνικό Θέατρο για την παράσταση της Μήδειας του Ευριπίδη. Το πρόγραμμα της παράστασης για τη Μήδεια του Ευριπίδη από το Εθνικό Θέατρο το επιμελήθηκα προσωπικά μαζί με τον καθηγητή μου κ. Γιάγκο Ανδρεάδη. (Υλικό, μεταφράσεις, συλλογή άρθρων, βιβλιογραφία διεθνής και ελληνική, φωτογραφίες κ.ά.)  Το εν λόγω άρθρο παρουσιάζει το μυθολογικό υλικό πριν τη Μήδεια του Ευριπίδη, τη σύντομη ερμηνεία του τραγικού προσώπου αλλά και την μετέπειτα διαχείριση της τραγικής μορφής στην λογοτεχνία και το θέατρο. Πρόκειται για μια συνοπτική παρουσίαση της βιβλιογραφικής έρευνας που πραγματοποίησα στη Γαλλία για τις ανάγκες της διδακτορικής μου διατριβής. 
6. «Ναστάσια Φιλίπποβνα: Ανάσταση και Σφαγή του Αμνού», Τόπος Επίκοινος, Αφιέρωμα στο Θέατρο του Ντοστογιέφκσι, τ. 2, Πλέθρον, Αθήνα 1993, σσ. 47-56. Το κείμενο αυτό γράφτηκε για τις ανάγκες του μαθήματος του τμήματος Επικοινωνίας και ΜΜΕ, "Δημιουργική γραφή και ανάγνωση ΙΙ". Στα πλαίσια της δημιουργικής ανάγνωσης μεγάλων λογοτεχνικών κειμένων -αντικείμενο του μαθήματος- το παρόν άρθρο ερμηνεύει τη γυναίκα στο έργο του Φ. Ντοστογιέφσκι, βασισμένο πάνω στη ανάγνωση του έργου του, Ηλίθιος. Το παρόν άρθρο έχει  δύο ενότητες, η πρώτη αφορά το πρόβλημα της ερμηνείας του ντοστογιεφσκικού κόσμου και η δεύτερη αφορά σημειώσεις για τον έρωτα και την ομορφιά στον Ηλίθιο.  Πρόκειται για μια πρωτότυπη και σύγχρονη ερμηνεία του Ντοστογιέφσκι συμφιλιώνοντας τις αντιπαλότητες που θέτει ο δημιουργός, αλλά και παρέχοντας απαντήσεις για τον τρόπο κατανόησης των μεγάλων λογοτεχνικών κειμένων.
7. «Τα μονοπάτια της Ραμαγιάνα στο Φεστιβάλ Αβινιόν" Τόπος Επίκοινος, Αφιέρωμα στο Ινδικό Δράμα, τ. 1, Πλέθρον, Αθήνα 1990, σ. 12-15. Η ομάδα ερευνών για τον πολιτισμό του τμήματος Επικοινωνίας και ΜΜΕ εκδίδει το πρώτο τεύχος αφιερωμένο στο Ινδικό δράμα  και στο οποίο συμμετέχω ως συντακτική επιτροπή. Το παρόν τεύχος αναζητά τις αναλογίες  και τις συγγένειες της αρχαίας ελληνικής μυθολογίας / δραματουργίας με  το ινδικό δράμα. Η δική μου παρουσίαση αφορά μια σύντομη ανάγνωση στο έπος της Ραμαγιάνα και τις  παραστάσεις της στο Φεστιβάλ Αβινιόν.

ΑΝΑΚΟΙΝΩΣΕΙΣ

 

·      Ανοιχτό μάθημα στο Κέντρο Αρχαίου Δράματος και θεάματος του Παντείου Πανεπιστημίου με θέμα: «Η διαχρονία της Μήδειας του Ευριπίδη και το γυναικείο ζήτημα»  12 Φεβρουαρίου  2013, Πάντειο Πανεπιστήμιο τμήμα Επικοινωνίας, μέσων και πολιτισμού, υπό την επίβλεψη του καθ. Γιάγκου Ανδρεάδη.

·      Ανακοίνωση με θέμα: Οι Μήδειες του Γιαννούλη Χαλεπά: μεταξύ τραγωδίας και γλυπτικής, Διεθνές συνέδριο Θεατρική Μεσόγειο, 4-6 Ιούνιος 2010. Διοργάνωση Κέντρο Δράματος και Θεάματος Παντείου Πανεπιστημίου.

·      Ανακοίνωση με θέμα: "Η Μήδεια του Ανούϊγ" στην Ημερίδα με θέμα: "Δύο αιώνες παραστάσεων Αρχαίας Τραγωδίας". Πάντειο Πανεπιστήμιο, Δεκέμβριος 2001. Παράλληλη παρουσίαση  οπτικοακουστικού υλικού για τη διαχείριση του αρχαίου δράματος, από θεατρολογικής πλευράς.  Η ανακοίνωση αφορά τη διαχρονική διαχείριση του δράματος της Μήδειας του Ευριπίδη,  μετά τον Ευριπίδη έως και τον Ανούϊγ. Η ανάπλαση του τραγικού προσώπου θεατρικά από τον Ανούϊγ, αποτελεί τη "μοντέρνα" εκδοχή του τραγικού και η συμβολή του επηρεάζει  καίρια τις σύγχρονες αναγνώσεις της μορφής.

·      Ανακοίνωση στο Κέντρο Σημειολογίας του Θεάτρου. Διήμερο Αρχαίου Δράματος 18 και 19 Νοεμβρίου 1995. Θέμα της ανακοίνωσης: «Μήδεια  και το Αργοναυτικό ταξίδι» Κύκλος: Το Αρχαίο Δράμα: Μύθος- Πόλις- Λόγος. Στα πλαίσια του διήμερου συνεδρίου για το Αρχαίο Δράμα παρουσιάζω το "πέρασμα" από το μύθο στο λόγο με άξονα την αργοναυτική ιστορία. Μύθος και μυθολογικές καταβολές του προσώπου επιφορτίζουν σημασιακά την τραγική  εκδοχή του Ευριπίδη και παράλληλα αναδεικνύουν τον πολιτικό χαρακτήρα της αρχαίας τραγωδίας.