Η αργοναυτική εκστρατεία ως ταξίδι μύησης
Δρ. Αναστασιάδη Δήμητρα
Ανακοίνωση στο Συνέδριο Μύθος Λόγος Πόλις. Διήμερο συνέδριο Πάντειο Πανεπιστήμιο
Θα σας διηγηθώ μια ιστορία:
«Στα πέρατα του κόσμου αυτού και του άλλου, στα όρια του φωτός και του σκότους, στις πύλες του Άδη και στην ανατολή του Ήλιου, ζούσε και βασίλευε μια γυναίκα, η Μήδεια.
Αυτό ήταν το βασίλειο της.
Εγγονή του Ήλιου, ιέρεια του χθόνιου, μάγισσα του ανίερου, φύλαγε μυστικά – σαν φυλαχτό- από την ανατροφή της εφηβείας της κιόλας, έναν θησαυρό, το χρυσόμαλλο δέρας. Αυτό το θησαυρό, αναζητούσε ο αρχηγός της Αργοναυτικής Εκστρατείας, ο Ιάσων κι έκανε αποστολή του ταξιδιού, την ανεύρεσή του. Στην περιπέτεια του ταξιδιού, βοηθούσαν οι θεοί, η Ήρα, η Αθηνά και ο Απόλλων. Η κατοχή του θησαυρού θα έδινε το χαμένο παράδεισο ,τα σκήπτρα της εξουσίας, το χαμένο βασίλειο.
Οι Αργοναύτες ταξίδεψαν και στο ταξίδι τους συνάντησαν σημεία και τέρατα: αρπακτικά πουλιά, τις Συμπληγάδες πέτρες, δράκοντες- φίδια. Το καράβι του η Αργώ, γινόταν πουλί και πέταγε και έτσι, μέτρησαν το βάθος της αβύσσου. Εκεί η Μήδεια και ο Ιάσων, συναντήθηκαν, ερωτεύτηκαν, πολέμησαν κέρδισαν το θησαυρό – το χρυσόμαλλο δέρας- όρισαν ξανά τα σύνορα του κόσμου, βγήκαν στο φως παντρεύτηκαν, επέστρεψαν στην Ιωλκό και τη Κόρινθο, αλλά παράδεισο δεν βρήκαν».
Η ιστορία της Αργοναυτικής εκστρατείας είναι παλιά από όλες τις απόψεις. Τόσο παλιά όσο παλιά θεωρείται και η αναζήτηση μιας χώρας υπερβατικής, όσο παλιά θεωρείται η αναζήτηση και η εύρεση της ουτοπίας. Η Αργοναυτική εκστρατεία αφηγείται τον πόθο της περιπέτειας, την κατάργηση των ορίων της πόλης, το ταξίδι στη θάλασσα για την ανεύρεση του χαμένου θησαυρού και του χαμένου παραδείσου.
Ο μύθος ως μέρος της ψυχής και του κόσμου, εσωκλείει τις περιπέτειες της ανθρώπινης αναζήτησης για τα κομμάτια της ζωής που χάθηκαν για τους τόπους που δεν κατοικήθηκαν, για τις ψυχικές διαδρομές κάθε περιπλάνησης. Η παραμυθία για αυτούς τους τόπους τους ανεξερεύνητους και μυθικούς, η κατάβαση στο Άδη, η συνάντηση με μορφές τερατικές, η αναμέτρηση και η νίκη με τη θηριωδία και την αγριότητα είναι θέμα κοινό όλων των αφηγήσεων της περιπλάνησης: στην Οδύσσεια, στην ιστορία του Λαβυρίνθου και στο Θείο δράμα του Διονύσου. Υπάρχει πάντα ταξίδι αναχώρησης και επιστροφή, ήρωας θηρίο ή θεός, όπως υπάρχει η αναμέτρηση με το θάνατο, η υπέρβαση του, η νίκη της ζωής.
Κάθε ταξίδι μια εξορία. Η αλητεία στον κόσμο που κάθε ταξίδι προσκαλεί είναι ζήτημα όχι μόνο μετακίνησης, αναψυχής προορισμών και αλλαγής παραστάσεων, αλλά είναι ταξίδι ψυχικής ανεύρεσης με τις εικόνες και τις παραστάσεις που η ψυχή γεννά.
Θαλασσοπορίες και εξερευνήσεις, περιπέτεια και άθλος, η συνάντηση με ότι ψυχικά μας υπάρχει και μας τρομάζει, έξω από τα όρια της εστίας και της πόλης. Η αργοναυτική εκστρατεία είναι ένα ταξίδι μυητικό στο κόσμο της ζωής. Είναι από τα ταξίδια εκείνα που επιχειρούν ήρωες και τα διεκπεραιώνουν ηρωικά, παραδίδοντας μαθήματα ηρωικού ήθους για όλους τους πολίτες της πόλης από τον μύθο ως τη τραγωδία και μέχρι σήμερα.
Ταξίδι μυητικό και ιερό μαζί, αφού έχει αποστολή ένα θεϊκό δώρο το χρυσόμαλλο δέρας – και συγχρόνως η αποστολή και ο προορισμός του ταξιδιού είναι η ανακάλυψη της ταυτότητας του ήρωα, δηλαδή του ίδιου του πολίτη, δηλαδή του ίδιου του ακροατή.
Τέτοια ταξίδια μυητικά επιχειρούνται πάντα με την συνδρομή των θεών γιατί η περάτωση του ταξιδιού στην θάλασσα, στο υγρό στοιχείο είναι βάπτισμα και μέρος της μυητικής διαδικασίας, αποθεώνει τον άνθρωπο, τον εξανθρωπίζει και αποκαλύπτει τον κύκλο των μυητικών δοκιμασιών στην πράξη σαν βίωμα.
Εξάλλου, ο πανελλήνιος χαρακτήρας της εκστρατείας, η υπέρβαση των ορίων – συνόρων του κόσμου, η μετάβαση σ’ έναν Άλλο κόσμο ή στον Άλλον κόσμο, η νίκη με τα στοιχεία της φύσης, η υπερπήδηση δοκιμασιών και εμποδίων που παγιδεύουν το θάνατο, μυεί, αναγγέλλει και παραδίδει εκ νέου τον κόσμο της ζωής στους αθηναίους πολίτες, έφηβους, ήρωες, ακροατές και αναγνώστες. Ο επαναπροσδιορισμός των συνόρων του κόσμου και της ψυχής, είναι μια υπόθεση άθλια γι΄αυτό αλλά όποιοι κατορθώνουν τους άθλους της είναι ήρωες πολυσυζητημένοι.
Κάθε άθλος και σταθμός της αργοναυτικής εκστρατείας, είναι μια αγωγή θανάτου. Μια αγωγή που πρέπει να κερδηθεί και να ξεπεραστεί νικηφόρα, για να σωθεί το ταξίδι και ο προορισμός του: Λήμνος, Αρτακία, Βιθυηνία, Φινέας, Συμπληγάδες Καύκασος, Βασίλειο του Άδη, Κολχίδα.
Κάθε σταθμός μια αποστολή για να διδαχθεί ο νεοφώτιστος έφηβος Ιάσων – οι αργοναύτες- αλλά και όλοι εμείς, την ιερότητα του θανάτους και της ζωή. Βουτιά στο άπειρο και το μαύρο της αβύσσου, ένα διαρκές στοιχείο της μύησης για την εφηβεία στην αρχαία Ελλάδα, που τώρα θα εναλλάσσεται με το φώς και την αποπεράτωση των δοκιμασιών στους σταθμούς της αργοναυτικής εκστρατείας.
Οι αργοναύτες απόστολοι του φωτισμένου κόσμου ελευθερώνουν σωτήρια τη ζωή από τη νόσο, από τα δεσμά του σκότους, επαναφέροντας το κρυμμένο φως και αποκαλύπτοντας το.
Έτσι στην Λήμνο, εκπολιτίζουν τις Λήμνιες γυναίκες, εξημερώνουν την αγριότητα, αποκαθιστούν τη τάξη της ζωής. Στην Αρτακία, αναμετρώνται με το γιγάντιο τους γίγαντες Δολίονες, πολεμούν και νικούν ότι τους υπερβαίνει και τους αφανίζει σωματικά. Και οι γιγάντιες μορφές της βίας, εξαφανίζονται από τον ίδιο τους τον εαυτό, μέσα από τη παγίδα – την μήτιν – των αργοναυτών. Στην Βιηθυνία, συναντούν τον Φινέα, τον ελευθερώνουν από τα αρπακτικά πουλιά τις Άρπεις και ελευθερώνουν στην ουσία, τη πορεία του ταξιδιού προς τον Άλλον κόσμο.
Πέρασμα και πόρτα εισόδου στον Άδη, οι συμπληγάδες πέτρες. Από εδώ και κάτω, πετρώνει η ζωή. Στα περάσματα αυτά της ζωής και του ταξιδιού, ανάμεσα από τις πέτρες – βράχια που αγγίζονται, κινητοποιούνται κάθε λογής ζεύγη αντιθέτων: νύχτα και μέρα, πάνω και κάτω κόσμος, πολιτισμός- βαρβαρότητα, άντρας και γυναίκα, φώς και σκοτάδι, ουρανός και γη. Περάσματα που δίνουν πότο και έξοδο στην α-πορία του ανθρώπου, άνοιγμα στην γνώση, μια γνώση συνοριακή του θανάτου. Τα όρια – σύνορα του κόσμου καταργούνται εντός του θανάτου, τα πέρατα του ανθρωπίνου κόσμου και της ψυχής είναι αβυσσάλεα ακαθόριστα και τελικά απέραντα.
Η τέχνη της θαλασσοπορίας είναι η συνδρομή της θεάς Αθηνάς. Μήτις, δόλος, πανουργία, μεταμόρφωση είναι οι τεχνικές για τη διακυβέρνηση του πλοίου που γίνεται πουλί και διαφεύγει τις παγίδες του θανάτου. Οι αργοναύτες βρίσκουν τον Πόρον, την έξοδο προς την ανοιχτή θάλασσα το ταξίδι διασώζεται και εξακολουθεί. Έτσι, το αργοναυτικό ταξίδι γίνεται ένα ταξίδι περασμάτων από τη ζωή στο θάνατο, από τον πολιτισμό στην βαρβαρότητα, από το φώς στο σκοτάδι, από το περατό στο α-πέραντο, από το ορατό στο αόρατο. Στον κόσμο του Άδη, όπου εισέρχονται οι αργοναύτες ταξιδευτές, σχεδόν ανίδεοι, κυριαρχεί το Μαύρο. Είναι ένας κόσμος αντιστροφής, σκιών, ψευδαισθήσεων και απάτης.
Η θαλασσοπορία στην χώρα του Άδη θυμίζει στους ταξιδευτές και στους αναγνώστες το κόστος της ζωής, μέχρι το σημείο εκείνο, το υπέρτατο που εκείνη μέλλεται να αναγεννηθεί να συνεκτιμηθεί και να μεγεθύνει το ανθρώπινο. Η θαλάσσωση στο Μαύρο είναι μία κύηση της ύπαρξης εξακολουθητική στην αγκαλιά της θάλασσας και του Άδη και θα θυμίζει στην γέννηση και την αφάνεια και την ανυπαρξία το φώς από το σκοτάδι. Τέτοιου είδους ταξίδια στον Άδη, ταξίδια αντιστροφής του φαίνεσθαι και του είναι έχουμε διαβάσει ξανά στην Νέκυα της Οδύσσειας αλλά και στο Θείο Δράμα του Διονύσου. Και παντού η ίδια διατύπωση: ένας κόσμος εντέλει χωρίς φως. Αυτός είναι ο Κόσμος του Άδη. Ανίερος και μεγαλειώδεις από σκοτάδι προκαλεί δέος και απέχθεια μαζί, σε όσους έχουν ζωή και πνοή.
Σε αυτόν τον κόσμο – συμβολικά ή μη- έχουν σταθμεύσει και έχουν σεργιανήσει ήρωες και θεοί στην ελληνικής μυθολογίας και παράδοσης: Οδυσσέας, Ιάσων, Περσέας, Θησέας, Διόνυσος. Ότι μας κάνει να υποθέσουμε ότι τα ταξίδια της Αργοναυτικής εκστρατείας της Οδύσσειας, του Λαβυρίνθου είναι συγγενικά. Συγγενικά αφού στον κόσμο του Άδη τελούν το υπέρτατο ταξίδι μέσα στη περιπλάνησή τους αφού είναι ο τελευταίος σταθμός τους για να αρχίσει το ταξίδι της επιστροφής. Η επαφή με τον αέρα, την οσμή και την ανάσα του θανάτου, είναι ένα ταξίδι άλλο μέσα στο ταξίδι της ζωής.
Η περιήγηση στον Άδη, για τους αργοναύτες – όπως ίσως; Και για τον Οδυσσέα – είναι σεργιάνι στο θάνατο και κερδίζεται ηρωικά και έχει για κέρδος τη ζωή στο μεγαλείο της. Γνώση στα πέρατα της ζωής, μια γνώση που συνήθως παραδίδεται και συντροφεύεται από μια γυναίκα. Στο αργοναυτικό ταξίδι το σεργιάνι στο θάνατο, σώνεται και καταλήγει σε μια γυναίκα τη Μήδεια.
Εκείνη κρατά τα μυστικά της διάσωσης από τον Άδη και το θάνατο, εκείνη ανοίγει τους δρόμους της επιστροφής. Εκείνη διασώζει και φυλάττει το θησαυρό, την αποστολή του ταξιδιού κρατώντας το κλειδί της βασιλείας του Ιάσονα.
Όπου γυναίκα και άθλος. Όπου ιερός και ανίερος τόπος, αποθήκευση θησαυρού ή μνήμη, κόλαση ή παράδεισος, η γυναίκα πρωτοστατεί. Όπου υπάρχει απειλή, το τερατικό (δράκοντας, φίδι ή Μινώταυρος) η γυναικεία παρουσία υπόσχεται: έρωτα και σωτηρία.
Ο παράδεισος περιγράφεται πάντα με τα ίδια χαρακτηριστικά: όφις, γυναίκα και άντρας, σύζυγοι ή εραστές, δέντρο, καρπός. Ο Ιάσων και η Μήδεια στην αρπαγή του χρυσόμαλλου δέρατος, παίζουν την ίδια σκηνή. Ακροβατούν στα όρια της κόλασης και του παραδείσου, της γέννησης και του θανάτους, της ενοχής και της αθωότητας. Όταν κερδιθεί το χρυσόμαλλο δέρας και δοθεί η εκκίνηση της επιστροφής για τη νέα τάξη πραγμάτων της ζωής, του πολιτισμού οι ήρωες μοιάζουν να είναι νικητές και ελεύθεροι από το βάρβαρο παρελθόν της ανθρωπότητας. Ότι θα αποδειχθεί αργότερα από τις μεταπτώσεις του μύθου, ότι πρόκειται για αυταπάτη, αφού όταν γυρίζουν στην Ιωλκό δεν πραγματοποιείται ποτέ η βασιλεία. Ο Ιάσων, ταξιδεύει, νικά τα πάντα αλλά δεν βασιλεύει ποτέ. Η έξοδος – έκπτωση από τον παράδεισο θα σημάνει και το αιώνιο τέλος της παραδεισιακής κατάστασης της ζωής του ανθρώπου.
Στον δρόμο της επιστροφής η Μήδεια και ο Ιάσων είναι ένοχοι. Όπως ένοχοι είναι και οι πρωτόπλαστοι. Ο τόπος του παραδείσου, η ουτοπία έχει αποκαλυφθεί και επιπλέον μας ενοχοποιήσει η γνώση του. Τα ιερά και τα άβατα σημεία του κόσμου έπεσαν. Η παραβίαση των ορίων του οικείου αλλά και του ανοίκειου κοστίζει και πληρώνεται τραγικά. Οι αργοναύτες επιστρέφουν κατακτητές και άρπαγες. Η νίκη τους είναι σπαρακτική, ο δρόμος της επιστροφής γεμίζει πτώματα σπαράγματα και ο Ιάσων δεν θα βασιλέψει ποτέ. Ταξίδι με το βασίλειο χαμένο διαρκώς, με τους βασιλιάδες εξόριστους στο απέραντο και τώρα ότι θα απομένει είναι η αφήγηση των κατορθωμάτων της θαλασσοπορίας, αλλά και αυτή θα γίνεται σαν μια εξιστόρηση του απίστευτου και του αδύνατου. Τότε που ο μύθος θα γίνεται κομμάτι του ψεύδους, της φαντασίωσης και της αυταπάτης. Όταν ο Πελίας αρνείται το βασίλειο στον Ιάσονα για χιλιοστή φορά στις ιστορίες των ταξιδιών το αποστολικό ταξίδι θα αποδεικνύεται μάταιο. Η Μήδεια απαντά με δολοφονίες αποδεικνύοντας ότι η εξημέρωση των στοιχείων της φύσης, το τέλος της βαρβαρότητας και ο εκπολιτισμός είναι ματαιότητα και αποτυχία.
Η Αργοναυτική εκστρατεία έχει τελειώσει, όπως έχει τελειώσει και η εποχή του μύθου και η εποχή του παραδείσου. Έκπτωτοι από βασίλεια και παραδείσους, χωρίς ψευδαισθήσεις πλέον, η ζωή τώρα θα κάνει τους δικούς της κύκλους στην ιστορία των ηρώων, σπρώχνοντας τους κάπου στην Κόρινθο για να ζήσουν και πάλι χωρίς βασίλειο. Και αυτή τη φορά και δίχως έρωτα. Με τη λήξη και την ανάμνηση της αργοναυτικής εκστρατείας ξεκινά η τραγωδία του Ευριπίδη στ. 1-11:
«Μακάρι να μην είχε φτερουγίσει η Αργώ ανάμεσα στις κυανές τις Συμπληγάδες πέτρες, πετώντας για τους Κόχλους ` μακάρι ποτέ να μην είχε κοπεί στα δάση του Πηλίου το πεύκο που έγινε κουπί στα χέρια ανδρών σπουδαίων- μακάρι ποτέ να μην έφευγαν ποτέ να μην γυρνούσαν».
Η Αργοναυτική εκστρατεία έληξε, όπως και ο έρωτας όπως και το ταξίδι. Το τέρμα της εφηβείας, του μυθικού παρελθόντος, του έρωτα στην αρχαία Ελλάδα αναγγέλλεται τραγικά. Η ανάμνηση του μύθου θα φέρνει πόνο και πένθος στους ήρωες, στους ακροατές σε όσους θυμούνται επίμονα, τις γυναίκες.
« Να μην είχε συμβεί τίποτα. Ούτε καράβι, ούτε πέταγμα, ούτε περάσματα, ούτε έρωτες, ούτε δολοφονίες. Τίποτα».
Γιατί τώρα στην τραγωδία ότι απομένει να συζητηθεί είναι η Νόσος, «Νοσεί τα φίλτατα» (Ευρ. Μήδ., 16) και η έρις «Νύν δ΄εχθρά πάντων» (Ευρ. Μήδ., 17). Γιατί τώρα στο τραγικό παρόν μας ότι απομένει από τον μύθο, από το ταξίδι είναι πως το καράβι δολοφονεί τον Ιάσονα και τα περάσματα από τις Συμπληγάδες πέτρες φέρνουν τη Μήδεια σ΄ έναν κόσμο εχθρικό, ξένο όπου οι έρωτες γίνονται αρρώστια και οι δολοφονίες, ενοχή.
Στην ματαιότητα των μύθων, όταν ο λόγος επικρατεί, η τραγωδία θα φδώσει τις δικές της απαντήσεις για τους μυθικούς ήρωες. Και η απάντηση της θα είναι τραγική: «όταν η παιδική ηλικία είναι ασυνειδητότητα, η ωριμότητα δεν είναι τίποτα άλλο από απόγνωση» (Ι. Κόττ, Θεοφαγία).
Στην τραγωδία υπάρχει μόνο η νοσταλγία του χαμένου παραδείσου. Για αυτή την νοσταλγία η Μήδεια πάσχει διαρκώς στο δράμα, τοκίζει το πάθος και τη μνήμη αποστέλλοντας την ύπαρξη σ΄ έναν και μόνο χρόνο: εκείνου του παρελθόντος.
Η Μήδεια ακόμα και στην τραγωδία ανήκει διαρκώς στο παρελθόν της Αργοναυτικής εκστρατείας. Δεν εισάγεται στο παρόν, μόνο συνομιλεί μ΄ αυτό και δολοφονεί. Ο Ιάσων ήταν μόνο ένας εξερευνητής του παρελθόντος κόσμου και δεν θυμάται πια την αργοναυτική εκστρατεία, ούτε το μύθο της. Όταν αρχίζει η τραγωδία ο ίδιος είναι πάντα ο εκπρόσωπος της νέας κατάστασης του κόσμου και του πολιτισμού που προκύπτει. Όταν ακόμη αρχίζει η τραγωδία ποθεί πάλι ένα βασίλειο και όταν τελειώνει για ακόμα μια φορά το βασίλειο είναι χαμένο.
Έτσι στην διαχείριση του μύθου της Αργοναυτικής εκστρατείας, «ο μύθος χάνει τις σημασίες του και την καταγωγή του μη έχοντας πια τον πανελλήνιο χαρακτήρα του ούτε τα ηρωϊκά κατορθώματα» ( R. Aelion). Η τραγωδία του Ευριπίδη θα διαχειριστεί τον μύθο, χωρίς να είναι ο μοναδικός. Αλλά , είναι ο μοναδικός κατά τη γνώμη μας που μένει πιστός στην μυθολογική παράδοση των ηρώων, κρατώντας τις μυθικές ιδιότητες σε τέτοιο σημείο που είναι αδύνατη η ανάγνωση της τραγωδίας χωρίς το μυθολογικό της υπόβαθρο. Έτσι η Αργοναυτική εκστρατεία γίνεται ταξίδι μύησης και για την σύγχρονη ανάγνωση. Μύηση στο ήθος των ηρώων, την περιπέτεια που το ταξίδι και η ανάγνωση της τραγωδίας μας καλεί.
[1]Ανακοίνωση για το Διήμερο Αρχαίου Δράματος 18 & 19 Νοεμβρίου 1995. Το αρχαίο Δράμα Μύθος - Πόλις – Λόγος. Κέντρο Σημειολογίας του Θεάτρου. Ινστιτούτο Διεθνών Σχέσεων Παντείου Πανεπιστημίου, Οδός Χίλλ 3-5 Πλάκα.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου